بعد از عبور از جاده‌ هاي پر پيچ و خم و گذشتن از گردنه‌ هاي جاده، وقتي دور نماي شهر نطنز ديده مي‌ شود، نخستين چيزي كه ديدگان هر كسي را جلب خود مي‌ كند، گنبدي است كه بر روي كوهي مشرف بر شهر نطنز بنا شده است. برج گنبد باز بر فراز كوهي بلند در امتداد رشته كوه هاي كركس در جنوب شهر نطنز واقع شده است. اهميت اين بناي تاريخي چنان است كه  كوه هرمي شكل اطراف آن به كوه گنبد باز شهرت يافته و از هر كجاي شهر و همچنين از ميدان هاي ورودي نطنز نيز مي توان آنرا مشاهده كرد.

گنبد باز از شاهكارهاي هنر معماري ايران از دوران صفويه است، گنبد آجري، طاق نماها و ستون ها بر پايه سنگي بنا شده، در ساخت اين بناي ظريف در محوطه محدود آن از آجر و ملات گچ و با رعايت اصول مهندسي معماري و سازه استفاده شده است. نماي بيروني از پايه بنا تا بالاي سردر ورودي ها به صورت هشت ضلعي ساخته شده و از آن بالاتر حالت مدور و گنبدي به خود مي گيرد و از داخل نيز داراي پلان هشت ضلعي است. از ايوان آن مسافت‌ هاي بسيار دور و به‌ عبارت ديگر تا عمق كوير را مي ‌توان ديده ‌باني كرد.

تاريخچه
نقل است كه يكي از بازهاي شكاري شاه‌ عباس معروف به باز لَوَند كه به‌ علت جَلدي و چالاكي به‌ اين نام معروف بود مورد علاقه ويژه شاه عباس صفوي، بود و بر حسب اتفاق كه شاه در سال ۱۰۰۱ هجري قمري، هنگامي‌ كه از اصفهان به‌ قزوين مي ‌رفت، باز لوند در نزديكي محله قصبه نطنز مرد و شاه به علت علاقه فراوان كه به ‌اين باز داشت فرمان داد تا برفراز كوهي برجي به يادگار آن بنا كردند و اين برج كه هنوز پا برجا است به گنبد باز معروف است. لازم به ياد آوري است كه نگارنده كتاب زندگاني شاه ‌عباس اول، موضوع باز لوند را از كتاب نقاوه‌ الآثار ذكر الاخيار محمود ابن هدايت‌ الله افوشته ‌اي نطنزي، مورخ بزرگ زمان شاه‌ عباس آورده است.

معماري
بر تختگاهي دايره مانند از سنگ لاشه به ‌قطر تقريبي ۱۰ متر و بلندي ۸۰ سانتي ‌متر الي ۳ متر بر قله كوهي كه بلندي آن از سطح اطراف در حدود دو هزار متر است، گنبد آجري ۸ ‌ضلعي ساخته شده است بطوريكه لبه پرتگاه تا جرزهاي گنبد در حدود ۱ متر فاصله دارد و ابعاد هر يك از اضلاع هشت ‌ضلعي آن ۳ و قطر پي ۱.۸ متر است. هر يك از درگاه‌ هاي ۸‌ گانه آن به طول ۱۰۰ و عرض ۸۰ و بلندي ۱۸۰ سانتي‌ متر بوده و به فاصله ۳۰ سانتي ‌متر بالاي هر درگاه دريچه‌ هائي به بلندي ۹۰ سانتي‌ متر تعبيه شده و هر درگاه و دريچه بالاي آن از سمت خارج به ايواني كوچك به طول ۲ و عرض ۱ و بلندي ۳ متر پايان مي ‌گيرد و كف ايوانها نيز با آجر مفروش شده است. درگاه گوشه شمال غربي داراي پلكاني است با يازده پله مارپيچ است كه به سمت بالا مي‌ رود و در سقف محوطه داخلي گنبد، دريچه مدوري وجود دارد كه از آنجا نماي داخلي ساقه و پوشش خارجي گنبد كه به‌ طور پيچ دار از شمال شرقي به ‌طرف جنوب غربي كشيده شده، نمايان است.

ويژگيهاي معماري
اين ساختمان گوهري است در گنجينه‌ هنرهاي معماري ايران ‌زمين و ستاره‌ اي است در آسمان آثار هنرهاي زيباي ايران كه تا كنون ديده شده است. طراح اين شاهكار در كار خود سرآمد و در محاسبه فني بسيار ماهر و در امور تزييناتي بي‌ نهايت با سليقه بوده است. جرزها كه در حد اعلاي تناسب معماري انتخاب شده‌ اند‌، به بهترين شكل مقاوم زلزله بوده و تاكنون در مقابل زلزله و طوفان ‌هاي سهمگين كوه كركس برجاي مانده ‌اند و شگفت آ‌نكه در سطح مقطع اين جرزها چنان صرفه‌ جوئي به كار رفته كه با محاسبات پيشرفته امروزي نمي ‌توان كمترين تغييري در آن داد و يا صرفه‌ جوئي بيشتري ايجاد كرد. اجراي اين بناي بسيار ظريف با ابعاد كاملاً موزون و مناسب آن ‌هم در يك محوطه بسيار محدود با وجود راهي بسيار مشكل به راستي يكي از عجايب است و حقيقتاً جالب توجه است كه اين ساختمان هشت ‌ضلعي با قطر دايره محيطي نه  متر كه حتي محوطه همواري در اختيار نبوده ساخته شده و تعدادي از پايه‌ ها بر روي قطعه سنگ‌ هاي پائين ‌تر به‌ طوري بنا شده كه عبور در اطراف آنها عملاً ميسرنيست. در داخل يكي از پايه‌ ها راه پله‌ اي ارتباط قسمت پائين را با ايوان بالاتر برقرار مي ‌سازد و اين ايوان چون كمربندي محكم در مقابل فشارهاي ايجاد شده از سنگيني گنبد‌، محاسبه و ساخته شده است. از اين ايوان مي ‌توان فرسنگ‌ ها افق اطراف را زيرنظر داشت و ديده‌ باني كرد. ابداع و احداث ايواني به ‌اين شكل در اين ساختمان شا‌هكار هنري بوده و مطابق است با اين اصل معروف معماري كه يك واحد الزامي و مورد مصرف ضمن انجام مقصود اصلي خود‌، وقتي به نهايت كمال مي ‌رسد كه هم به زيبايي بنا بيفزايد و هم مقاومت آنرا بالا ببرد. انتقال مصالح مورد نياز نيز به محل قله كوه با مصائب زيادي همراه بوده كه اين موضوع نشان از اهميت ساخت گنبد باز براي شاه عباس صفوي دارد. مشاهده اين بنا هر بيننده را به حيرت وا مي دارد به طوري كه از خود مي پرسد چگونه سازندگان هنرمند آن توانسته اند مصالح را از كوهستاني صعب العبور تا پاي كار در بلنداي كوه برسانند و برجي اينگونه رفيع و مستحكم در ارتفاعات كوههاي نطنز بنا كنند.

مسير دسترسي
نطنز، كوچه احمدي، كوچه افتخار (براي بالا رفتن از كوه و رسيدن به گنبد راه مشخصي وجود دارد كه اخيرا توسط يكي از اهالي نطنز بنام حسن رودي علامت گذاري شده تا كساني كه تمايل به ديدن آن دارند، مسير را گم نكنند. اين مسير در مقابل شهر نطنز بوده و در هنگام بالا رفتن، مي‌ توان نماي كامل شهر نطنز را مشاهده كرد.)