افوشته بخش حاكم نشين نطنز در روزگاران گذشته بوده كه در جنوب محله تاريخي نطنز قرار دارد. افوشته داراي پنج محله است: محله بالا، محله باغباد، محله سادات يا ميرسيد، محله ديزآب، محله پايين. بيشتر آثار افوشته توسط شخصي به نام سيد واقف در قرن نهم ساخته شده است. اين محله تاريخي و زيبا، تاريخي عظيم و منحصر به فرد را با خود يدك مي ‌كشد كه نشان دهنده آن است كه اين محله آرام و ساكت، روزگاري منطقه ‌اي بزرگ و مهم بوده است. قرارگيري خانه سورگاه، مقبره سيد حسن واقف، مقبره ميرسيد واقف، حمام، شربت ‌خانه، آب انبار، مسجد، حسينيه و خانقاه در كنار هم در فاصله چند متري از يك‌ديگر، گواه اين ادعا است. اينك به معرفي اين آثار مي پردازيم

خانه سورگاه افوشته
خانه سورگاه در محله افوشته نطنز، بر روي تپه‌ اي مشرف بر حسينيه افوشته قرار دارد كه چشم اندازي بسيار زيبا و سرسبز از محله زيباي افوشته را زير پاي خود دارد. خانه سورگاه متعلق به دوره تيموري است، اين بنا از شمال و شرق به حسينيه افوشته، از جنوب به آب انبار افوشته و از غرب به باغات سرسبز اين محله منتهي مي ‌شود. رسم‌ بندي، تزئينات داخلي و پي ‌هاي مستحكم اين بنا بر روي بستر سنگي بزرگ، نشان دهنده استحكام و قدمت تاريخي اين بنا دارد. اين بنا مكاني براي پذيرائي از ميهمانان سيد حسن واقف بوده، همچنين زماني كه وي، تبليغ مذهب تشيع را آغاز كرد، از اين مكان به عنوان تجمع و مكاني براي مشورت با ديگران استفاده مي كرد.

مقبره سيد حسن واقف
آرامگاه سيد حسن الحسيني مشهور به سيد واقف داراي برجي مرتفع و هشت ضلعي با گنبد دوپوش و فيروزه رنگ و زيبا است كه بر روي تپه ‌اي مشرف بر محله افوشته قرار گرفته است.

بقعه مير سيد
سومين اثر از اين ۹ اثر منحصر به فرد افوشته، در شمال شرقي اين محل بر فراز تپه‌ اي كم ارتفاع حد فاصل بين محله ميرسيد و محله ديزآب قرار دارد كه آرامگاهي بزرگ با طرحي جالب و زيبا مشهور به گنبد ميرسيد است. بنا كه رو به جنوب شرقي دارد هشت ضلعي و محيط آن بالغ بر ۲۰ متر است. اين ساختمان ۲ طبقه داراي ۸ صفه در هر طبقه است كه صفه‌ هاي فوقاني از طريق غلام گردش ‌ها به هم ارتباط دارند.  گنبد فيروزه فام كه داراي پوشش كاشي با اشكال هندسي است، ساقه آن داراي كتيبه اي به عرض ۲.۳ متر و حاوي ۱۲ سوسن شامل نام ۱۲ امام به خط كوفي درشت مي ‌باشد كه در متن كاشي‌ هاي معرق طرح ريزي شده است. گنبد مير سيد متعلق به قرن نهم هجري قمري بوده و در تاريخ ۰۸/۰۷/۱۳۵۲ به شماره ۹۵۴ در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده است.

حمام
حمام افوشته كه در جنوب غرب ساختمان خانقاه در محله افوشته قرار دارد متعلق به قرن ۹ هجري است و توسط سيد واقف ساخته شده است. اين حمام در سطحي پايين ‌تر از كوچه قرار گرفته و با پاگردي قبل از ورودي و پله،‌ به هشتي كوچكي وارد مي شود كه سنگ نوشته ‌اي به ديوار مقابل در ورودي نصب شده است. صفه ‌هاي رواق جنوب غربي حدود ۵۰ سانتي متر از كف رواق بالاتر قرار داشته و در وسط هر ۳ رواق، حوض آب كم عمقي با ديواره و فواره سنگي ديده مي شود. حوض مياني به صورت كثيرالاضلاع هشت ضلعي و دو حوض ديگر به صورت شش ضلعي است و سقف همه قسمت‌ هاي حمام از نوع طاق ضربي گنبد دار بوده كه بلندتر از سطح كوچه قرار گرفته است. در سه جبهه رختكن شمال شرقي آن سه شاه نشين يا صفه به ارتفاع پنج سانتي متر از كف رواق قرار دارد كه صفه شمال شرقي به صورت محرابي پنج ضلعي است. حمام افوشته با شماره ۱۶۹۵ مورخ ۱۷/۰۹/۱۳۶۴ در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده است.

شربتخانه
شربت‌ خانه در پشت حمام افوشته قرار گرفته و تك بنايي است كم نظير كه به صورت ساختماني با فضاي مركزي چهارگوش با دو گوشوار هشت بر و ۲ گوشواره شش بر در ۴ گوش آن و ۴ ايوان در ۴ جبهه آن به چشم مي ‌خورد كه بي ‌ترديد از ارزشمندترين اثر تاريخي نطنز از نظر هنري است و مربوط به دوره تيموري است. بناي اوليه ۲ طبقه بوده و بر فراز طبقه دوم گنبدي وجود داشته و فضاي داخلي اتاق مركزي را تزئينات گچبري و نقاشي ‌هاي برجسته تا ارتفاع ۱.۲متر از ديوار پوشانده كه در نوع خود بي‌ نظير است. از طبقه دوم جز ديوارى كوتاه با پوشش كاشيهاى شش بر و جاى حوضى كوچك چيز ديگرى بجاى نمانده بود كه در تعميرات اساسى اخير جاى حوض صاف گرديد و بام به صورت يكپارچه درآمده است. طبقه دوم تا پايان دوران قاجار نيز برپا بوده و دزدان محلى آنجا را مخفى گاه اموال ربوده شده قرارداده بوده اند كه پس از مدتى موضوع آشكار و به دستگيرى آنان مى انجامد. حوض طبقه دوم كه بر وسط سقف اول يا بام فضاى مركزى بنا گرديده بود طرحى شبيه حوض موجود در ايوان ساختمان عالى قاپو اصفهان داشته و به احتمال زياد آب آن از طريق لوله هاى سفالين (بگويش محلى تنبوشه) ازقنات هودجه كه درمحله بالاى افوشته جريان داشته تامين مى گرديده است (اين قنات از اكثر خانه هاى محله بالا گذشته و پس از دور زدن مسجد افوشته به استخر مربوطه واقع در سورگاه، خانه بروجردى و اسعد واقفى مى ريخته است) و به گفته سالمندان افوشته به هنگام ساخت منبع آب جهت حمام افوشته آثارى از لوله هاى سفالين كه در جهت شربتخانه امتداد داشته مشاهده شده است.

آب  انبار
از ديگر آثار تاريخي افوشته نطنز آب ‌انبار آن است كه در محدوده جنوب شرقي اين شهر است و مقابل ورودي غربي حسينيه تاريخي ۶۰۰ ساله اين محله قرار دارد. سردر اين بناي ساخته شده در عصر محمدشاه قاجار شامل طاقي رومي به بلندي ۸,۴ متر و دهانه ۵ متر است كه در دو طرف آن ۲ سكو از جنس سنگ مرمر ديده مي‌ شود. سه جبهه داخل ورودي اين آب‌ انبار از كف سكوها داراي تزئينات كاشي ‌كاري است كه وسط اين كاشي‌ ها را عبارت قال رسول ‌الله به خط ثلث سفيد پر كرده است. بالاي كاشي ‌كاريهاي ۳ جبهه به فاصله تقريبي ۱۰ سانتي ‌متر يك كتيبه كاشي كمربندي به عرض ۱۸ سانتي ‌متر آغاز مي‌ شود كه سه جبهه را دور مي ‌زند ولي بخش غربي آن فرو ريخته و متن كتيبه به خط ثلث سفيد در زمينه آبي است كه حديثي از پيامبر درباره اكرام و ياري سادات نقل مي ‌كند. آب انبار از كف كوچه تا محوطه شير آب جمعا داراي ۳۳ پله سنگي است به بلندي هر كدام حدود ۳۵ سانتي ‌متر يا بيشتر است و سطح خارجي مخزن آن داراي گنبدي بدون ساقه با ۲ بادگير نيمه خراب است. اين بنا حدود ۲۰۰ سال قدمت دارد. در متن كاشيكاريهاي اين بنا نام باني و تاريخ ساخت مشخص نيست ولي گفته شده كه اين آب انبار همراه با ۶ آب انبار ديگر در روستاهاي طامه، ابيازن، خفر، چيمه، كمجان و برز را حاج ابوالقاسم طامه ‌اي در زمان محمد شاه قاجار ساخته است.

مسجد
مسجد جامع افوشته در بين درختان و باغستان ‌هاي سرسبز محله در بين ديگر آثار تاريخي افوشته قرار گرفته و محيطي بسيار آرام و زيبا را تداعي مي ‌كند. مسجد جامع افوشته كه با خشت و آجر و گچ بنا شده و فاقد هرگونه تزئيناتي چون كاشي ‌كاري و گچبري است، در اوايل قرن نهم هجري قمري بنا گرديده است. در كتيبه تنكه بخش بالاي در كوچك چوبي آن در متن گل و بوته هاي منبت جمله‌ هاي صاحبه و مالكه السيد حسن في رمضان السنه احدي و ثلاثين و ثمانمائه  به سال ۸۳۱ هجري قمري  كنده كاري شده و چنانچه تاريخ ساخت در را برابر با زمان پايان گرفتن ساختمان مسجد بدانيم، مي ‌توان گفت كه اين بنا، پس از ساخت گنبد يعني سال ۸۲۸ به بعد آغاز و به سال ۸۳۱ پايان گرفته است. مسجد داراي ۲ در ورودي يكي در سمت قبله و ديگري در سمت حسينيه است و شبستان مسجد متشكل از ۳ قسمت مي ‌باشد كه شامل قسمت مياني و بخشهاي جنبي است. قسمت مياني به ابعاد ۷ در ۳۵ متر و روي هم شامل ۴ طاق رومي برجسته و گود نسبتا مرتفع بوده كه سقف نزديك محراب داراي مقرنس گچي ساده است. بخش ‌هاي جنبي در زمان گذشته ۲ طبقه بوده و ورودي آنها يكي در هشتي پشت سردر از طريق پله‌ بام و ديگري در انتهاي راهرو يا دالان سمت غرب قرار داشته كه هنوز پلكاني چند از آن به ‌جاي مانده است و هر ۲ قسمت از طريق ۲ درگاه كه اكنون تيغه شده مياني به چشم مي خورد. اگر بخواهيم اطلاعات دقيق ‌تري نسبت به در مسجد داشته باشيم بايد بگوئيم با توجه به مشابهت منبت ‌كاري اين دو در به نظر مي ‌رسد كه هر ۲ توسط استاد علي نجار نقار ساخته شده باشد و با توجه به اينكه در متن كتيبه از مالكيت شخصي درها صحبت شده، احتمالا اين درها از جاي ديگري به اين مسجد منتقل شده‌ اند.

حسينيه
حسينيه افوشته نطنز كه از موقعيت مكاني ممتاز برخورداراست مانند نگين انگشتري، مجموعه‌اي از آثار تاريخي افوشته، مانند سردر خانقاه سيد واقف، مسجد جامع افوشته، خرابه‌ هاي شبستان بزرگ آن و باقي ‌مانده ساختمان‌ هاي قديم سورگاه را به گرد خود آورده است. اين حسينيه، مربع شكل و مساحت آن در حدود ۸۳۵ متر مربع بوده و از بناهاي زمان قاجار است و مبين آن است كه به سال ۱۲۶۸ هجري قمري برابر با سال چهارم پادشاهي ناصر الدين شاه قاجار اين تكيه بنا شده است. اين حسينيه هم اكنون نيز در ماه ‌هاي محرم و صفر مملو از جمعيت است. در دهه اول محرم، در اين حسينيه مراسم تعزيه خواني با حضور اساتيد برجسته تعزيه در ايران اجرا مي ‌شود.

سردر خانقاه
آخرين اثر از اين محله، سردر خانقاه افوشته است كه خانه ‌اي را كه سيد واقف در سال ۸۴۹ هجري قمري براي سكونت خويش احداث كرده بود در زمان وقف دارايي خود، به سال ۸۵۷ هجري قمري آنرا نيز در دايره شمول وقف قرار داد و خانقاه حسيني ناميد كه از آن پس بدين نام مشهور شد. قسمت‌هاي مختلف اين بنا شامل سردر يا جلوخان، در خانقاه و حياط خانقاه است و جلوخان كه به سردر خانقاه مشهور است به عرض دهنه ۴.۷ متر با ۲ سكو به عرض ۶۸ و بلندي ۷۰ سانتي متر در طرفين راهروي ورودي آن است. سقف اين جلوخان بسيار بلند و از نوع طاق ضربي آجري با تزئينات مقرنس گچي بوده و ۳ جبهه داخلي آن از كاشي ‌هاي معرق با نقوش گوناگون پوشيده شده است.

ساير جاذبه هاي افوشته
قنات هاي اين منطقه نيز بسيار جالب توجه است و شامل قنات افوشته يا كوره، قنات بلبل، قنات باغباد، قنات امام (چشمه امام)، قنات صابوني يا شيشه گرخانه، قنات ديزآب، قنات رفيع و قنات زين الدين است. آثار تاريخي اين منطقه نيز شامل مسجد جامع، حسينيه، جايگاه هيئت اباالفضل، سردر خانقاه سيد واقف، آب انبار، حمام، شربت خانه يا چهارصفه، دالان محله سادات، سرداب محله سادات، سورگاه، گنبد مير سيد، خانه انتخاب السلطان، گنبد سيد واقف، قلعه باغباد، مسجد باغباد، بقعه بابا شيخ علي، حمام محله پايين، مسجد عبدالله خان، مسجد غياث، خانه ميرزا محمود وزير، خانه ميرزا نصرالله خان، عصارخانه حاجي محمد رضا انصاري، عصارخانه عبدالرسول، عصارخانه حاجي آقا حقيقي، چنار كهنسال آسياب تل مصلي، بقاياي چند آسياب آبي مي باشد كه به معروفترين آنها اشاره كرديم.